Historia Lisiej Sztolni: Początki górnictwa w regionie

Lisia Sztolnia w Wałbrzychu to jeden z najcenniejszych zabytków techniki górniczej w Polsce, uznany za unikatowy przykład inżynierii z przełomu XVIII i XIX wieku. Jej historia jest nierozerwalnie związana z rozwojem górnictwa węglowego na Dolnym Śląsku, które odegrało kluczową rolę w industrializacji regionu

Uruchomiona w 1794 roku sztolnia była pionierskim osiągnięciem technologicznym, łącząc funkcje odwadniania kopalń, transportu urobku i wentylacji. Przyciągała uwagę monarchów i turystów, a dziś, mimo niedostępności, pozostaje symbolem innowacyjności wałbrzyskiego górnictwa.
 
Początki górnictwa w Wałbrzychu
 
Górnictwo węglowe w regionie wałbrzyskim ma długą tradycję, sięgającą XVI wieku. Pierwsze udokumentowane wzmianki o wydobyciu węgla pochodzą z 1561 roku, a w 1604 roku Dippold Czetryc, właściciel miasta, wydał pierwsze prawo górnicze. Początkowo eksploatacja miała charakter lokalny i opierała się na metodach odkrywkowych, głównie w rejonie Lisiego Wzgórza (Fuchsberg). Rozwój górnictwa przyspieszył w XVIII wieku pod panowaniem pruskich Hochbergów, którzy dostrzegli potencjał węgla kamiennego. W 1747 roku działało siedem kopalń, a do 1790 roku ich liczba wzrosła do 38, co świadczy o dynamicznym wzroście zapotrzebowania na surowiec i konieczności wprowadzenia zaawansowanych technologii.
 
Geneza i budowa Lisiej Sztolni
 
Budowa Lisiej Sztolni, zwanej początkowo "Sztolnią Nawigacyjną" (Fuchsstollen), rozpoczęła się 17 grudnia 1791 roku z inicjatywy pruskiego zarządu górniczego. Celem było rozwiązanie problemów z odwadnianiem kopalń, wentylacją wyrobisk i transportem węgla. Sztolnia miała pełnić wielofunkcyjną rolę: odwadniać podziemne wyrobiska, umożliwiać spławianie urobku łodziami, przewietrzać kopalnie i udostępniać złoża. Projekt czerpał inspirację z angielskich i niemieckich rozwiązań (np. kopalń Harzu), ale dostosowano go do lokalnych warunków geologicznych. Drążenie sztolni, o długości około 1400 metrów, zakończono 18 września 1794 roku. Wybudowano ją na poziomie +410 m n.p.m. w Lisim Wzgórzu, stosując drewniane obudowy w niestabilnych odcinkach i pozostawiając bez obudowy fragmenty w zwięzłych skałach. Wzdłuż trasy rozmieszczono szybiki wentylacyjne (tzw. świetliki) co 100-200 metrów, a w 1795 roku dodano piec wentylacyjny z 10-metrowym kominem.
 
Funkcjonowanie i znaczenie
 
 
Lisia Sztolnia była pionierskim osiągnięciem, jako pierwsza na kontynencie europejskim sztolnia przystosowana do transportu węgla łodziami. Węgiel z kopalń Fuchs, Emilie i Luise Charlotte spławiano do stawu u wylotu sztolni, skąd transportowano go wozami konnymi do portu na Odrze w Malczycach. Łodzie, obsługiwane przez ciskaczy, przewoziły od 2 do 5 jednostek urobku, a w korytarzach zamontowano drewniane uchwyty do manewrowania. W miejscach bez wody stosowano konie lub platformy na kołach. Po 1854 roku, z powodu wyczerpania złóż na poziomie sztolni, wprowadzono transport kołowy, a w 1867 roku sztolnię zamknięto, przechodząc na wydobycie szybowe.
 
Sztolnia szybko stała się atrakcją turystyczną. W 1800 roku odwiedził ją król Prus Fryderyk Wilhelm III z żoną Luizą, a w 1801 roku John Quincy Adams, późniejszy prezydent USA, który opisał ją w listach. W latach 30. XIX wieku w nieużywanej części wyrobiska powstała Komnata Schuckmanna, sala o wymiarach 13 x 5 x 4 metry, służąca uroczystym spotkaniom, co podkreślało prestiż obiektu.
 
Upadek i współczesność

Po zamknięciu w 1867 roku sztolnia popadła w zapomnienie, choć jej stan techniczny pozostał dobry. W czasach PRL była niedostępna. Ponowne zainteresowanie obiektem pojawiło się po likwidacji wałbrzyskich kopalń w latach 90. XX wieku. W latach 2000-2001 udrożniono 1302 metry sztolni, a od 1 czerwca 2002 roku udostępniono 270 metrów dla turystów. Niestety, w sierpniu 2002 roku intensywne opady zalały środkowy odcinek, co uniemożliwiło zwiedzanie. Przyczyną było obniżenie się spągu sztolni (lokalnie o 13,21 m) na skutek eksploatacji niższych pokładów węgla, co stworzyło nieckę bezodpływową. Kolejne próby otwarcia (2006-2011) zakończyły się niepowodzeniem z powodu braku wentylacji i gromadzenia się dwutlenku węgla. W 2014 roku w sztolni zginęło dwóch mężczyzn, próbujących ukraść złom, co uwypukliło jej niebezpieczeństwo.
 
Obecnie Lisia Sztolnia, wpisana w 1961 roku do rejestru zabytków, pozostaje zamknięta. Władze Wałbrzycha i Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia poszukują środków na rewitalizację, planując odtworzenie trasy spławnej i instalację windy w szybie Sobótka. Wysokie koszty i trudności techniczne, m.in. związane z zatapianiem kopalń i emisją gazów, utrudniają realizację. Od 2019 roku turyści mogą podziwiać makietę sztolni w Starej Kopalni, która przypomina o jej znaczeniu.